Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku, znany także jako Stary Cmentarz, to pierwsza nekropolia w Zakopanem, usytuowana przy ul. Kościeliskiej. Jego powstanie datuje się na drugą połowę XIX wieku, kiedy to został założony przez księdza Józefa Stolarczyka, który był pierwszym proboszczem zakopiańskim.
Cmentarz cieszy się dużym zainteresowaniem zarówno mieszkańców, jak i turystów, stanowiąc ważny element historii regionu oraz miejscem spoczynku wielu zasłużonych dla Zakopanego osobistości.
Historia
„Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku został utworzony w 1851 roku w sąsiedztwie istniejącego już wcześniej i rozbudowywanego kościoła pw. św. Klemensa. Nazwa cmentarza jest hołdem dla darczyńcy, Jana Pęksy, na którego ziemi został on zlokalizowany. W gwarze góralskiej „brzyz” lub „brzyzek” oznacza urwisko nad potokiem. Fascynującym faktem jest, że projekt bramy cmentarnej stworzył Stanisław Witkiewicz.
W wyniku masakr, które miały miejsce w 1861 roku, dokonanych przez Rosjan w Warszawie i Wilnie, rodzina Homolacsów, zamieszkująca Zakopane, ufundowała na cmentarzu krzyż oraz tablicę, która znalazła się w centralnym punkcie nekropolii. Napis umieszczony na tablicy brzmiał: Wieczny odpoczynek braciom niewinnie zamordowanym w Warszawie i Wilnie. Niestety, rok później starostwo w Nowym Targu podjęło decyzję o usunięciu tego napisu.
W 1908 roku powstał nowy cmentarz, zlokalizowany przy ulicy Nowotarskiej. Pod koniec 1931 roku Stary Cmentarz zyskał status miejsca chronionego, wpisując go do rejestru zabytków i nazywając Cmentarzem Zasłużonych. Zmiana ta oznaczała, że kolejne pochówki mogły się odbywać wyłącznie za zgodą konserwatora zabytków, a na cmentarzu znajdować mogli się tylko ludzie wyjątkowi, zasłużeni dla Zakopanego, Tatr i Podhala.
Cmentarz został otoczony kamiennym murem, który w latach 50. XX wieku, z okazji stulecia tej nekropolii, został poddany renowacji dzięki staraniom ówczesnego proboszcza, księdza Jana Tobolaka. W tym czasie dodano kilkanaście płaskorzeźb oraz napis: Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie. Zakopane pamięta. Renowacja była niezbędna, ponieważ po II wojnie światowej cmentarz zmagał się z wieloma zniszczeniami, takimi jak rozbite nagrobki i spróchniałe krzyże.
Od połowy czerwca 2014 roku parafia wprowadziła opłatę za zwiedzanie cmentarza. Zgromadzone fundusze przeznaczane są na konserwację obiektów, co pozwala na ich zachowanie dla przyszłych pokoleń.
Zasłużeni
Na cmentarzu położonym na Pęksowym Brzyzku znajdziemy około 500 grobów, z czego aż 250 należy do osób, które wniosły istotny wkład w różne dziedziny życia. Większość z tych nagrobków jest niepowtarzalnym dziełem artystycznym; spotkamy tu różnorodne kapliczki, góralskie krzyże oraz rzeźby inspirowane podhalańskimi motywami. Wiele z nich zostało wykreowanych w pracowni Władysława Hasiora, gdy twórca ten uczył na Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem. Warto zwrócić uwagę na rzeźby znajdujące się na grobie Marii Witkiewiczowej, a także osoby Józefa Fedorowicza, znanego jako „Pimek”, Antoniego Rząsy, oraz Wandy Widigierowej.
Cmentarz pełen jest rodzinnych nagrobków góralskich rodów, takich jak Gąsienicowie, Walczakowie, czy Pęksoowie. Na prawo od wejścia mieści się symboliczny grób Witkacego, obok którego spoczywa jego matka. W pobliżu można odwiedzić również miejsce wiecznego spoczynku Stanislawa Marusza oraz jego żony, Ireny, a także innych zasłużonych, takich jak Helena Marusarzówna i Kornel Makuszyński.
Po drugiej stronie alejki, znajduje się grób Władysława Orkana, obok którego leżą prochy Kazimierza Przerwy-Tetmajera, a z prawej strony spoczywa Tytus Chałubiński. W drugim rzędzie znalazły się nagrobki Sabały i Stanisława Witkiewicza. W głębszej części cmentarza odwiedzimy groby Karola Stryjeńskiego, Antoniego Kenara, Jana Długosza, oraz Antoniego Rząsy, którego dłuto stworzyło pomnik na mogile Antoniego Kenara. Możemy również zobaczyć nagrobki Władysława Hasiora oraz Zofii Radwańskiej-Paryskiej, a także Witolda Paryskiego.
Przy samej bramie znajdujemy grobowiec rodziny Chramców, a nieco dalej leży mogiła ks. Józefa Stolarczyka i Beaty Obertyńskiej. Na końcu cmentarza, pod murem, odkryjemy kamienny nagrobek Mieczysława Biernacika, artysty i muzyka, który zasłynął jako kowal.
Wśród wielu symbolicznych nagrobków, które możemy znaleźć na cmentarzu, występuje również nagrobek himalaisty Macieja Berbeki, krzyż upamiętniający etnografa Bronisława Piłsudskiego, jak i tablice pamiątkowe dedykowane polskim kompozytorom, którzy związani byli z Zakopanem, w tym m.in. Karolowi Szymanowskiemu oraz Mieczysławowi Karłowiczowi. Warto również zwrócić uwagę na symboliczny grób gen. Mariusza Zaruskiego, który zmarł w 1941 roku w więzieniu w Chersoniu.
Publikacje
W tej sekcji przedstawiamy wybrane publikacje dotyczące Cmentarza Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku, które oferują cenne informacje i analizy.
- Pinkwart Maciej, Cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Przewodnik (2007),
- Maciej Pinkwart, Renata Piżanowska, Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem (2019), wydawnictwo WAGANT,
- Michał Zarytkiewicz, Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Plan (2019), wydawnictwo WAGANT.
Przypisy
- Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r.
- a b BartłomiejB. Kuraś: Na zakopiański Pęksowy Brzyzek z biletem za 2 złote [online], krakow.wyborcza.pl, 24.06.2014 r.
- Zbigniew.Z. Muzyk: Drewniane kościoły od Tatr po Gorce, wyd. 1, Nowy Sącz: Wyd. Fundacja, 2003 r.
- Włodzimierz.W. Wnuk: Obrazki zakopiańskie, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983 r.
- Pamiętajmy i wspomagajmy, „Polska Gazeta Krakowska”, 30.10.2001 r.
- HenrykaH. Stępień: Mariusz Zaruski Opowieść biograficzna, 1997 r.
- KrzysztofK. Muszkowski: Notatki londyńskie, Biblioteka Uniwersytecka, 1997 r.
- Joanna.J. Markin: Zakopane, wyd. 2., akt, Bielsko-Biała: Pascal, 1997 r.
- Maciej.M. Pinkwart: Przewodnik po Zakopanem, wyd. 1, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1992 r.
- JózefJ. Stolarczyk: Kronika dawnego Zakopanego z lat 1848–1890, „Biblioteczka turysty górskiego”, t.11, Wyd. PTTK „Kraj”, 1986 r.
Pozostałe obiekty w kategorii "Obiekty religijne":
Nowy Cmentarz w Zakopanem | Kaplica Najświętszego Serca Jezusa w JaszczurówceOceń: Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku